Điện Voi Ré được xây dựng trên diện tích khoảng 2.000 m2 tại đồi Thọ Cường, thôn Trường Đa, phường Thủy Biều, thành phố Huế, dưới thời vua Gia Long.
Nhà nghiên cứu Dương Phước Thu cho biết, đền Voi Ré không phải là di tích có kiến trúc nổi bật so với nhiều nơi khác ở Huế, nhưng điện có ý nghĩa đặc biệt bởi là nơi thờ đức trung thành của những người con. voi chiến thời Nguyễn. Công trình độc đáo này không chỉ mang tính lịch sử mà còn đề cao phẩm chất, phẩm giá và tinh thần nhân văn của người Việt cổ.
Trước cổng tam quan có 17 bậc tam cấp. Ảnh: Võ Thanh.
Điện được xây dựng theo kiến trúc chữ “Môn”, bên ngoài xây tường gạch. Trước cổng tam quan có hệ thống 17 bậc tam cấp; Phía trên gian chính giữa có khắc ba chữ Hán “Nghiễm Nhược Lâm” bằng chữ Hán.
Đi thẳng vào lối chính, trước khi vào sân miếu là bức bình phong của Long Mã. Đền Long Châu tọa lạc ở trung tâm theo kiểu trùng điệp, gồm năm gian hai chái, mái lợp ngói ta, tiền đường kiểu mai cua. Nội thất được trang trí bằng hệ thống tam quan bằng gỗ với 104 ô, chủ yếu là chữ Thọ theo kiểu tam quan và hoa lá, chim muông. Chính giữa chùa là bức hoành phi chạm khắc ba chữ Hán màu vàng “Long Châu Miếu”.
Hai bên đền Long Châu là Đông Pháp Điện và Tây Pháp Điện, đây là nơi thờ những con voi đã lập nhiều chiến công trong thời kỳ đô hộ của nhà Nguyễn, đồng thời là nơi tiếp khách sau khi hành lễ. Trước hai ngôi đình này còn có hai miếu phụ còn gọi là Văn Miếu.
Trong Từ điển Lịch sử Thừa Thiên – Huế do Tiến sĩ Đỗ Bang chủ biên năm 2000, đền Voi Ré từng thờ 15 vị thần bảo vệ binh lính, nhưng hiện nay, đền chỉ còn lại tấm thẻ của 4 vị thần là: Thần Thiên Sứ, Thần Đồng, Thần Hồng Nương, Thần Tiên Hậu Khai Khẩn. Mỗi lá bài được đặt trong khám giống nhau như một chiếc ngai cách điệu trông rất trang trọng. Ban đầu, đền Voi Ré còn có các bài vị của các vị thần trong tín ngưỡng dân gian như tần Hà Bà, Thổ Công, Ngũ Hành, Thủy Long, Ngọc Nữ …
Trước đây, hai ngôi hai bên đền Long Châu có 4 sắc phong là Đô đốc Hùng Tường Tái, Đô đốc Hùng Tường Bích, Đô đốc Hùng Tường Nhĩ, Đô đốc Hùng Tường Bổn, đây là 4 con voi có nhiều công lao. dưới triều Nguyễn trong các trận chiến.
Theo nhà nghiên cứu Dương Phước Thụ, đền Voi Ré do vua Gia Long cho xây dựng và người dân thời bấy giờ vô cùng ngưỡng mộ lòng trung thành của con voi đã chết vì chủ. Tương truyền, trong cuộc chiến Trịnh – Nguyễn, con voi của một dũng tướng Đàng Trong đau buồn trước cái chết của chủ nhân giữa trận chiến, đã chạy một quãng đường dài từ chiến trường đến kinh đô Phú Xuân, đến vị trí. Dinh Voi Ré hôm nay gầm vang cả một góc trời rồi trút hơi thở cuối cùng. Cảm động trước lòng trung thành của voi chiến, người dân địa phương đã làm lễ an táng, xây mộ và gọi đơn giản là mộ Voi Ré.
Sau khi lên ngôi, vua Gia Long đã cho xây dựng Long Châu Miếu bên cạnh lăng voi, vừa là nơi thờ thần bảo vệ voi, vừa là nơi thờ bốn con voi dũng cảm nhất trong các cuộc chiến tranh của nhà Nguyễn. Sau khi đền Voi Ré hoàn thành, hàng năm họ Nguyễn tổ chức nghi lễ hai lần vào mùa thu và mùa xuân.
Con voi được tạc từ đá bên trong bức tượng vẫn còn nguyên vẹn. Ảnh: Võ Thanh
Ông Phan Văn Tuấn, Phó Giám đốc Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế cho biết, sau chiến tranh, điện Voi Ré được dùng làm kho chứa vật liệu nổ của HTX Long Thọ, trường mầm non nên nhiều công trình xuống cấp. Vừa qua, Trung tâm đã hoàn thành việc trùng tu hệ thống tường bao, dùng các thanh gỗ gia cố nhà ga Tây Pháp Điện, ga Đông Pháp Điện để tránh bị sập.
Di tích điện Voi Ré. Ảnh: Võ Thanh.
Dinh Voi Ré hiện có bảo vệ túc trực hàng ngày để hướng dẫn du khách. Theo kế hoạch, giai đoạn 2016 – 2020, điện Voi Ré sẽ được trùng tu, đặc biệt là Long Châu Miếu.